Warszawa była największym skupiskiem ludności żydowskiej w Europie oraz drugim (po Nowym Jorku) na świecie. Wg danych statystycznych z sierpnia 1939 roku w Warszawie mieszkało ponad 360 tyś. Żydów, co stanowiło 29,1% mieszkańców stolicy.

W październiku 1939 Niemcy razem z  utworzeniem Generalnego Gubernatorstwa rozpoczęli wydawanie rozporządzeń ograniczających prawa żydowskich mieszkańców stolicy oraz sankcjonujących pierwsze represje. „Aryjskie” sklepy i kawiarnie otrzymały zakaz obsługiwania klientów żydowskich. Zablokowano konta bankowe i depozyty należące do Żydów, ograniczając wypłaty do 250 zł tygodniowo i wprowadzając jednocześnie zakaz posiadania gotówki powyżej 2000 zł. Zarządowi Miejskiemu zakazano udzielania pomocy ludności żydowskiej i nakazano zwolnienie żydowskich pracowników. Przedsiębiorstwa żydowskie zostały obsadzone komisarzami niemieckimi (Treuhander), a od grudnia 1939 wprowadzono obowiązek rejestracji żydowskiego majątku oraz przymus pracy dla Żydów – mężczyzn w wieku od 14 do 60 lat.

W styczniu 1940 w urzędzie gubernatora dystryktu warszawskiego powstał Wydział Przesiedleń (Umsiedlung), którego kierownikiem został SA-Standartenführer Waldemar Schön. Ten Wydział koordynował działania związane z utworzeniem getta. W październiku 1940 obszar tworzonej dzielnicy żydowskiej ogrodzono murem (początkowo częściowo był to płot drewniany, gdyż jeszcze nie zakończono budowy muru o wysokości trzech metrów). Getto zamknięto ostatecznie 16 listopada 1940 roku. Znalazło się w nim 440 tys. Żydów, wysłanych tu również z innych miejscowości.

Okupanci zakończyli w ten sposób proces całkowitej izolacji Żydów od polskich współobywateli. Odcinając Żydom możliwości funkcjonowania czy zarobkowania poza dzielnicami zamkniętymi skazywali ich na powolną śmierć głodową.

Dlatego wielu mieszkańców getta jedyną formą kontaktu z najbliższymi była korespondencja pocztowa. Na terenie getta zlokalizowano 3 palcówki pocztowe: Pocztową Składnicę Paczkową (ul. Ciepła 20), odpowiadającą za segregowanie i wydawanie paczek; sortownię i ekspedycję listów, gdzie wydawano korespondencję listonoszom, oraz Biuro Przyjmowania Przesyłek Pocztowych.  Listy krajowe, czyli wysyłane do Generalnego Gubernatorstwa lub Rzeszy, można było wrzucać do żółtych skrzynek pocztowych, których na początku 1941 r. na terenie dzielnicy zamkniętej było osiem.

Mapa Getta warszawskiego
Mapa Getta warszawskiego

źródło: ŻIH

Brama Getta warszawskiego
Skrzynka pocztowa na terenie Getta warszawskiego
Jedna z  skrzynek pocztowych na terenie Getta warszawskiego

źródło: ŻIH, The Warsaw Ghetto in photographs. 206 Views made in 1941; Edited by Ulrich Keller, New York 1984

Żydzi mogli wysyłać za granicę jedynie karty pocztowe (całostki Generalnego Gubernatorstwa) z nadrukiem zamiast znaczka pocztowego. Zabronione było pisanie po hebrajsku, jak też używanie języków sztucznych, takich jak esperanto, pisma stenograficznego, alfabetu dla niewidomych i szyfrów. Za niedopuszczalne uważano także używanie znikającego atramentu i kopert z podszewką, jak również naklejanie znaczków z podobizną Hitlera. Korespondencję można było kierować wyłącznie do państw niebędących w stanie wojny z Niemcami (Umfeindliches Ausland).

Karty zagraniczne podlegały cenzurze Judenratu potwierdzonej przystawieniem prostokątnego stempla JUDENRAT WARSCHAU w kolorze czarnym lub czerwonym o wymiarach od 12×6 mm do  19×8 mm. Dalej kartki były przekazywane do poczty niemieckiej (Deutche Post Osten). Część z zachowanych kopert nosi ślady dodatkowego otwierania – jest to przeważnie pasek papieru naklejony w miejscu rozcięcia, oznaczony pieczątką: geprüft (sprawdzono) lub geöffnet (otworzono).

Drugą najliczniejszą usługą realizowaną przez pocztę w getcie było wysyłanie paczek poza mury, a przede wszystkich doręczenie ogromnych ich ilości do getta. Te zawierające żywność, zamawiane przez krewnych oraz organizacje dobroczynne, przychodziły głównie z zagranicy – ze Szwecji, Danii, Szwajcarii, Jugosławii, Portugalii ,Brazylii oraz do czerwca 1941 z ZSRR. Duża cześć paczek tych paczek nie docierała do adresatów, część rekwirowali Niemcy, inne były kradzione przez samych pracowników poczty.

Cenzura koresponencji w Gettcie warszawskim
Cenzura korespondencji w Gettcie warszawskim

źródło: Bundesarchiv

Segrgowanie paczek w Gettcie warszawskim

źródło: Bundesarchiv

W lutym 1941 roku na żądanie szefa dystryktu warszawskiego zabroniono wysyłania paczek z getta warszawskiego, zaś w grudniu ukazało się zarządzenie Dyrektora Niemieckiej Poczty Wschód Richarda Lauxmanna, zabraniające w ogóle przyjmowania paczek od nadawców żydowskich.

Zachowana korespondencja z getta warszawskiego urywa się w połowie 1942 r., ponieważ 22 lipca rozpoczęła się, trwająca dwa miesiące, wielka akcja wysiedleńcza, po której dzielnica zamknięta zamieniła się w getto szczątkowe. Można było jedynie odbierać listy i paczki przychodzące do getta – te ostatnie i tak tylko do 8 sierpnia 1942 r.

Oficjalnie poczta działała do 19 kwietnia 1943 r., a więc do wybuchu powstania w getcie zakończonego całkowitą likwidacją „dzielnicy żydowskiej”.

Przekaz paczkowy do getta
Przekaz paczkowy do getta

Przekaz paczkowy z Sobolewa do Getta w Warszawie wysłany 21.V.1941 roku, zaadresowany na ul. Solną. Paczkę 20 kg opłacono 6,70 zł – osiem znaczków za 80 gr. oraz jeden za 30 gr. Na odwrocie stemple pocztowe getta „POSTABLAGESTELLE/ IM JUDISCHEN WOHNBEZIRK/ WARSCHAU” oraz mały datownik z faksymile podpisu, bardzo nietypowo odbity na znaczku! Jest to potwierdzenie odbioru paczki przez urzędnika składnicy paczkowej. Nie było możliwości, aby mieszkaniec getta mógł potwierdzić odbiór paczki osobiście.

Przekaz paczkowy do getta

Całostka pocztowa Generalnego Gubernatorstwa  Cp. 8 TYP I / Ganzsache P9 wysłana 24 V 1941 roku z getta warszawskiego do Słonimia znajdującego się na terenie okupacji sowieckiej. W lewym górnym rogu odbity jest czerwony stempelek JUDENRAT WARSCHAU. Karta skasowana stemplem wirnikowym WARCHAU C1 z wyróżnikiem bb, oraz sowiecki kasownik odbiorczy SŁONIM (Слoним) z datą 16.VI.1941

Przekaz paczkowy do getta

Całostka pocztowa Generalnego Gubernatorstwa  Cp. 8 TYP I / Ganzsache P9 wysłana 7 X 1941 roku z getta warszawskiego do Genewy w neutralnej Szwajcarii. W lewym górnym rogu odbity jest czarny stempelek JUDENRAT WARSCHAU. Karta skasowana stemplem wirnikowym WARCHAU C1 z wyróżnikiem bb, nie posiada znaków cenzury niemieckiej. Obecne są natomiast stempelki cenzorów szwajcarskich  (261, 283)

Przekaz paczkowy do getta

Całostka pocztowa Generalnego Gubernatorstwa  Cp. 8 TYP I / Ganzsache P9 wysłana17 VI 1942 roku z getta warszawskiego do Sztokholmu w Szwecji. W lewym górnym rogu odbity jest czarny stempelek JUDENRAT WARSCHAU. Karta skasowana kasownikiem WARCHAU C2 z wyróżnikiem. O sprawdzeniu przez cenzurę niemiecką  świadczy czerwony wirnik Oberkomando der Wehrmacht.